Σώζοντας την ιστορία πριν χαθεί: Αγώνας για τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Αθήνας

Τα μεσοπολεμικά κτήρια των δεκαετιών 1920 και 1930, αρχιτεκτονικά δείγματα μιας άλλης εποχής, χάνονται τα τελευταία χρόνια, επειδή ποτέ δεν αναγνωρίστηκαν επίσημα ως διατηρητέα. Και αν η μπουλντόζα δεν τα έχει ήδη κατεδαφίσει, είναι μόνο θέμα χρόνου για τα περισσότερα…

Η MONUMENTA, μία Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία με δράση σχεδόν 20 ετών, επιχειρεί το αυτονόητο: να καταγράψει, να προστατεύσει και, κυρίως, να διατηρήσει τη μνήμη και την ιστορία.

Μέσα από ένα τιτάνιο έργο απογραφής κτηρίων, έχει αναδείξει το μέγεθος του προβλήματος ειδικά στις μεγάλες πόλεις. Πολλά από αυτά τα κτήρια, αν και διαθέτουν αρχιτεκτονική ή ιστορική αξία, μένουν θεσμικά απροστάτευτα, με την αδιαφορία της πολιτείας, τα βαρίδια της γραφειοκρατίας και τα συμφέροντα της ανοικοδόμησης να λειτουργούν αθροιστικά εναντίον τους.

Από την καταγραφή στην προστασία

Στόχος της MONUMENTA είναι να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ της πολιτιστικής κληρονομιάς και της καθημερινής μας πραγματικότητας. Στην καρδιά της αποστολής της βρίσκεται η ανάγκη να προστατευτούν τα κτήρια που αποτελούν ταυτότητα για την πόλη, αλλά δεν έχουν αναγνωριστεί ως «διατηρητέα».

Η δράση της βασίζεται στη συνεχή καταγραφή κτηρίων, αλλά και σε πλήθος πρωτοβουλιών που στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης.

Με 11.500 καταγεγραμμένα κτήρια, όσα δηλαδή κτίστηκαν την περίοδο 1830-1940 και διατηρούνται στις επτά δημοτικές κοινότητες της Αθήνας, η MONUMENTA έχει δημιουργήσει έναν μοναδικό ψηφιακό χάρτη που περιλαμβάνει κτήρια με σημαντική αρχιτεκτονική, ιστορική, πολιτιστική ή αισθητική αξία. Η οργανωμένη βάση δεδομένων επιτρέπει στην MONUMENTA να εντοπίσει κτήρια που ενδέχεται να κινδυνεύουν και να προβάλει τη σημασία τους, με την ιστοσελίδα της οργάνωσης να λειτουργεί παράλληλα και ως αποθετήριο.

Εκτός από την καταγραφή κτηρίων, η MONUMENTA έχει επενδύσει στην ευαισθητοποίηση του κοινού και στην εκπαίδευση των νεότερων. Σε συνεργασία με σχολεία, πανεπιστήμια αλλά και τοπικούς φορείς, διοργανώνει σεμινάρια, δημόσιες συζητήσεις και δράσεις που προάγουν την αναγνώριση της πολιτιστικής κληρονομιάς ως αναπόσπαστου μέρους της καθημερινότητάς μας, προσπαθώντας να φέρει τους πολίτες πιο κοντά στην ιστορία και τα κτήρια της πόλης, ενθαρρύνοντας την ενεργό συμμετοχή τους στην προστασία τους.

«Είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε και να προστατεύουμε την αρχιτεκτονική μας κληρονομιά, γιατί με αυτόν τον τρόπο, κυριολεκτικά, ομορφαίνουμε τη ζωή μας. Μόνο κερδισμένοι μπορούμε να βγούμε αν καταφέρουμε να την διατηρήσουμε», δηλώνει στο CNN Greece η Ειρήνη Γρατσία, αρχαιολόγος και συντονίστρια της MONUMENTA.

Μία από τις πιο γνωστές δράσεις της οργάνωσης είναι οι περιηγήσεις που πραγματοποιεί τόσο για παιδιά όσο και για ενήλικες. Η επόμενη περιήγηση θα γίνει στις αρχές Ιουνίου, στο Πεδίον του Άρεως, με ξεναγό τον γεωπόνο Γιάννη Σπαντιδάκη.

Κτήρια που χάθηκαν

Παρά το ολιστικό πρόγραμμα καταγραφής (καταγραφή και προφορικών μαρτυριών και συλλογή αρχείων), αλλά και τις πολύπλευρες δράσεις και παρεμβάσεις της οργάνωσης, δεν καταφέρνει πάντα να σωθούν πολλά από τα κτήρια που είναι σε κίνδυνο.

Η μοντέρνα διώροφη κατοικία, ένα κτήριο του 1935 που σχεδιάστηκε από τον Κωνσταντινουπολίτη αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Λαζαρίδη, στη συμβολή των οδών Σύρου και Δροσοπούλου στην Κυψέλη, αποτελεί την πιο πρόσφατη απώλεια. Το κτήριο με την εξώπορτα-«κόσμημα» κατεδαφίστηκε αφού κρίθηκε ότι δεν είναι άξιο διατήρησης διότι είχε υποστεί αρκετές αλλοιώσεις από μεταγενέστερες χρήσεις καθώς είχε χρησιμοποιηθεί ως μαγαζί και αργότερα ως εστιατόριο.

Και φυσικά δεν είναι το μόνο. Σύμφωνα με τη MONUMENTA, εκατοντάδες είναι τα αξιόλογα κτήρια στην Αθήνα, τη Νέα Σμύρνη, το Ψυχικό, την Κηφισιά και αλλού που έχουν κατεδαφιστεί. Η Οργάνωση δέχεται καθημερινά 2-3 εκκλήσεις από πολίτες για κτήρια που οδεύουν προς κατεδάφιση.

«Το θεσμικό πλαίσιο προστασίας των μεσοπολεμικών κτηρίων δεν είναι επαρκές λόγω του κριτηρίου παλαιότητας των 100 ετών που θέτει. Ετσι κατεδαφίζονται με μεγαλύτερη ευκολία τα κτήρια που δεν έχουν κλείσει την εκατονταετία. Επίσης οι ιδιοκτήτες τους επιδιώκουν την κατεδάφιση προκειμένου να αποφύγουν τον χαρακτηρισμό τους ως διατηρητέων μνημείων. Έτσι χάνεται η ιστορικότητα της πόλης και όχι μόνο. Πλέον τίθεται και σοβαρό ζήτημα βιωσιμότητας με τις πολυώροφες οικοδομές που κτίζονται στη θέση τους», επισημαίνει η κ. Γρατσία.

Το Αρχείο της οργάνωσης που περιέχει μεταξύ άλλων και το ανυπολόγιστης αξίας αρχείο της «Εργοληπτικής», και το οποίο έχει δοθεί ψηφιοποιημένο στην Εθνική Βιβλιοθήκη, αποκαλύπτει μία άλλη Αθήνα που στο μεγαλύτερο της τμήμα έχει χαθεί: μέγαρα με μορφολογικά στοιχεία art nouveau και art deco, κτήρια βιομηχανικά με επιρροές Bauhaus, κατοικίες με επιρροές Bauhaus. Οι φωτογραφίες τους διασώζονται, τα κτήρια, όμως, όχι.

Προστατευτικό πλαίσιο

Το προστατευτικό θεσμικό πλαίσιο παρά τις ελλείψεις του υπάρχει, οι υπηρεσίες των αρμοδίων υπουργείων προσπαθούν να προστατευθεί ό,τι έχει απομείνει, αλλά αυτό που δυσχεραίνει κατά κύριο λόγο την κατάσταση είναι η έλλειψη σχεδιασμού και οράματος από την Πολιτεία για το μέλλον της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της χαρακτηρισμένης ως διατηρητέας και της μη χαρακτηρισμένης που αφορά κυρίως τα κτήρια των τελευταίων 100 ετών. Οι υποστελεχωμένες υπηρεσίες και η παντελής απουσία κινήτρων για τους ιδιοκτήτες κτηρίων δυσχεραίνουν την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.

Κι όλα αυτά την ώρα που οι πιέσεις από την αγορά ακινήτων είναι έντονες, οι αιτήσεις κατεδάφισης ασταμάτητες και η ανοικοδόμηση εξακολουθεί να θεωρείται η κινητήριος δύναμη της οικονομίας.

Μικρές νίκες απέναντι στη λήθη

Παρόλα αυτά υπάρχουν και οι περιπτώσεις όπου η τεκμηρίωση και η επιμονή της MONUMENTA και άλλων φορέων κατάφεραν να αναστρέψουν την πορεία προς την κατεδάφιση.

Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το κτήριο στην οδό Καλλινίκου 3, στην περιοχή Κολιάτσου, μία μεσοπολεμική κατοικία που ανήκει στον εκλεκτικιστικό ρυθμό υιοθετώντας μορφολογικά χαρακτηριστικά διαφορετικών αρχιτεκτονικών ρευμάτων, όπως μας εξηγεί η κ. Γρατσία.

Η MONUMENTA και η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος προσέφυγαν τον Νοέμβριο του 2023 στο Συμβούλιο της Επικρατείας ζητώντας την ακύρωση της οικοδομικής άδειας κατεδάφισης και της υπουργικής απόφασης «Μη χαρακτηρισμού ως διατηρητέου του κτηρίου της οδού Καλλινίκου 3», με το ΣτΕ να κρίνει τελικά ότι «ένα κτήριο δεν χάνει την αξία του αν έχει καταστραφεί ή έχουν καταστραφεί τα αξιόλογα μορφολογικά του στοιχεία, εφόσον αυτά μπορούν να αποκατασταθούν» και έτσι ανοίγει ο δρόμος για να κριθεί το κτήριο διατηρητέο.

Άλλο ένα παράδειγμα προστασίας, στο οποίο έπαιξε σημαντικό ρόλο η MONUMENTA είναι η ΠΥΡΚΑΛ Ελευσίνας. Μαζί με τους κατοίκους κατάφεραν να σταματήσει η κατεδάφιση άνω των 200 κτηρίων, μετά την κατάθεση αιτήματος χαρακτηρισμού στο υπουργείο Πολιτισμού, όπως και η διάσωση του κινηματογράφου Άστρον στη Λεωφόρο Κηφισίας, αλλά και η Κλωστοϋφαντουργία Τεγόπουλου στη Νέα Φιλαδέλφεια.

Η πόλη που θυμάται

Δεν είναι όλα τα κτήρια «μνημεία», αλλά πολλά είναι φορείς μνήμης: της καθημερινής ζωής, της ιστορίας, της ταυτότητας της πόλης. Όταν αυτά καταρρέουν εγκαταλελειμμένα ή κατεδαφίζονται, χάνεται κάτι περισσότερο από το «υλικό τους σώμα».

Χάνεται σιωπηλά η ίδια η πόλη.

Το ζητούμενο δεν είναι να σταματήσει η εξέλιξη ή η ανάπτυξη, αλλά αυτές να συνοδεύονται από επίγνωση του παρελθόντος. Γιατί χωρίς επίγνωση του παρελθόντος δεν μπορεί να υπάρξει μέλλον.

Σε κάθε περίπτωση, η Αθήνα και όλες οι πόλεις αλλάζουν πρόσωπο. Το ερώτημα είναι αν θα προλάβουμε να σώσουμε τη μοναδική «ματιά» τους πριν αυτή χαθεί οριστικά.